Cyfryzacja i energetyka to dwa sektory gospodarki, które wzajemnie się przenikają. Z jednej strony, urządzenia ICT, sieci telekomunikacyjne i ośrodki przetwarzania danych zużywają rocznie więcej energii elektrycznej niż niejedno państwo (więcej niż populacja Niemiec, Francji, Włoch, Hiszpanii i Polski razem wzięte). Z drugiej, narzędzia cyfrowe przyczyniają się do rozwoju systemu energetycznego i zwiększenia bezpieczeństwa oraz odporności tej infrastruktury na zagrożenia fizyczne i cyfrowe.

Z powyższych względów coraz częściej mówi się o tym, że niezbędne jest zachowanie synergii w rozwoju obydwu tych sektorów – energetycznego i cyfrowego. W oparciu o to założenie, 17 października bieżącego roku, Komisja Europejska przedstawiła ,,Plan działania UE dla transformacji cyfrowej systemu energetycznego” (pełny tekst w jęz. polskim TUTAJ).

W planie wskazane zostały najważniejsze obszary wymagające transformacji wraz z zobowiązaniami Komisji do podjęcia konkretnych działań.

OBSZARY WYMAGAJĄCE TRANSFORMACJI W SYSTEMIE ENERGETYCZNYM:

Zapewnienie płynności i interoperacyjności wymiany danych

Jak zauważa Komisja, w Unii Europejskiej każdego dnia wytwarzana jest ogromna ilość danych dotyczących energii, które są gromadzone na lokalnych platformach za pośrednictwem czy to inteligentnych urządzeń podłączonych do Internetu Rzeczy, czy też urządzeń ICT. Stanowią one nośnik cennych informacji, których skoordynowana wymiana mogłaby przyczynić się do optymalizacji wykorzystania infrastruktury energetycznej oraz zwiększenia elastyczności zasobów energetycznych, czyli ich zdolności do utrzymania ciągłej pracy w warunkach szybkich i dużych wahań generacji i poboru energii elektrycznej.

Dlatego Komisja Europejska postuluje stworzenie europejskiej przestrzeni danych dotyczących energii i wdrożenie jej nie później niż do 2024 r. Celem tego projektu będzie zbudowanie infrastruktury dla łatwiejszego gromadzenia, udostępniania i zarządzania danymi, przy jednoczesnym poszanowaniu zasad dotyczących suwerenności danych UE, cyberbezpieczeństwa, prywatności danych, akceptacji konsumenckiej i interoperacyjności.

W realizacji tego zadania Komisję Europejską wesprze grupa robocza ,,Dane dla energii” (D4E), która zostanie powołana w ramach grupy ekspertów ds. inteligentnej energii (wcześniej: grupa zadaniowa ds. inteligentnych sieci energetycznych, SGTF). D4E skoncentruje się na opracowaniu katalogu przypadków wykorzystania danych na wysokim szczeblu (high-level use cases), dotyczących m. in. usług w zakresie elastyczności dla rynków i sieci energetycznych, inteligentnych i energooszczędnych budynków, pobudzania inwestycji prywatnych i publicznych czy też wykorzystania dachowych paneli fotowoltaicznych.

Oprócz powyższych działań, Komisja Europejska planuje również przygotować i przyjąć akt wykonawczy w sprawie wymogów interoperacyjności oraz niedyskryminacyjnych i przejrzystych procedur dostępu do danych wymaganych do odpowiedzi odbioru i zmiany dostawcy. Dodatkowo, KE również będzie propagować kodeks postępowania dla producentów inteligentnych urządzeń energetycznych, zapewnić interoperacyjność i zwiększyć ich udział w systemach odpowiedzi odbioru.

Budowanie cyfrowej infrastruktury energetycznej

Kolejnym celem, który wskazuje w swoim planie Komisja Europejska, jest wspieranie rozwoju inteligentnej i cyfrowej infrastruktury energetycznej, która będzie zdolna do wchodzenia w interakcję z wieloma podmiotami lub urządzeniami. W związku z tym, Komisja zamierza wspierać unijnych operatorów systemu przesyłowego (OSP) i operatorów systemu dystrybucyjnego (OSD) w tworzeniu cyfrowego bliźniaka (digital twin) europejskiej sieci elektroenergetycznej. Jego rolą będzie zwiększenie wydajności i poziomu inteligencji zarówno samej sieci, jak i systemu energetycznego jako całości poprzez m. in. większą możliwość kontrolowania, przeprowadzania operacji i symulacji zwiększających odporność sieci, aktywne zarządzanie systemem i prognozowanie służące wsparciu elastyczności i odpowiedzi odbioru czy też wymianę danych między OSP i OSD. Opracowanie cyfrowego bliźniaka poprzedzi podpisanie Deklaracji Intencji pomiędzy europejską siecią operatorów systemów przesyłowych energii elektrycznej (ENTSO-E) i europejską organizacja operatorów systemów dystrybucyjnych (OSD UE).

Komisja Europejska podkreśla, że ważnym elementem transformacji cyfrowej w sektorze energetycznym jest zapewnienie konsumentom możliwości udziału w korzyściach, jakie z niej płyną oraz ochrona ich praw. Z tego względu, Komisja zobowiązuje się do kontynuacji przeprowadzania oceny, czy obecne przepisy unijnego prawa ochrony konsumentów w obszarze sprawiedliwości cyfrowej, takie jak dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych, dyrektywa w sprawie praw konsumentów i dyrektywa w sprawie nieuczciwych warunków w umowach w konsumenckich w dalszym ciągu zapewniają adekwatny do obecnych warunków stopień ochrony.

Jednym z celów Komisji jest także podnoszenie kompetencji cyfrowych konsumentów, tak, aby mogli oni w sposób świadomy korzystać z usług, które pozwolą im zoptymalizować swoje zużycie energii, obniżyć wysokość rachunków za nią oraz włączyć się w rynek sprzedaży jej nadwyżek. Z tego powodu, Komisja deklaruje, że do połowy 2023 r. zapewni współpracę w ramach głównych projektów w dziedzinie badań naukowych i innowacji w celu określenia strategii na rzecz angażowania konsumentów w opracowywanie i stosowanie dostępnych i przystępnych cenowo narzędzi cyfrowych.Komisja planuje także, we współpracy z państwami członkowskimi, stworzyć otwarte oprogramowanie referencyjne dla aplikacji, która umożliwiałaby konsumentom dobrowolne ograniczanie zużycia energii i pomagałaby im obniżyć ponoszone przez nich koszty tego zużycia.

Innym, istotnym aspektem tego obszaru planu Komisji jest wspieranie tworzenia lokalnych społeczności energetycznych. Inicjatywy tego typu to dla konsumentów możliwość wspólnego monitorowania wykorzystania energii oraz dzielenia się nią poprzez np. współdzielenie paneli fotowoltaicznych lub też partnerski (peer-to-peer) handel jej nadwyżkami. Dzięki temu, konsumenci mogą działać na rzecz optymalizacji zużycia i obniżenia kosztów energii elektrycznej w swojej społeczności oraz zmniejszać swoją zależność od cen energii narzucanych na rynku hurtowym. Jest to też ważny krok w kierunku budowania niezależności energetycznej na poziomie regionalnym w czasach, gdy sytuacja gospodarcza oraz ciągłość w dostawach energii i jej ceny są niestabilne.

W związku z tym, Komisja zobowiązuje się do zidentyfikowania i sporządzenia wykazu narzędzi cyfrowych, które mogą wesprzeć konsumenckie dzielenie się energią i jej partnerską (peer-to-peer) wymianę oraz do opracowania wytycznych w tym zakresie.

Ponadto, Komisja opracuje pierwszą w swoim rodzaju eksperymentalną platformę do przeprowadzania testów i symulacji społeczności energetycznej w połączeniu z innowacyjnymi działaniami, takimi jak handel energią oparty na blockchainie. Narzędzie to ma pozwolić na lepsze zrozumienie reakcji behawioralnych społeczności na sygnały cenowe oraz na zidentyfikowanie potencjalnych barier prawnych, regulacyjnych, fiskalnych lub technicznych.

Podnoszenie poziomu cyberbezpieczeństwa i odporności infrastruktury energetycznej

Jak zauważa Komisja Europejska, im rozleglejsza i bardziej zdecentralizowana staje się sieć wytwarzania i zużycia energii, tym proporcjonalnie zwiększa się ,,powierzchnia ataku” całego systemu energetycznego. Dlatego tak ważnym elementem strategii budowania infrastruktury energetycznej jest przewidywanie i zapobieganie zagrożeniom, zarówno fizycznym, jak i cyfrowym.

Komisja przewiduje przyjęcie w niedługim czasie dyrektywy NIS-2, która systemowo ureguluje cyberbezpieczeństwo m. in. w sektorze energetycznym, który zaliczany jest w tym akcie prawnym do unijnej infrastruktury krytycznej. Zakres dyrektywy obejmuje możliwość przeprowadzania skoordynowanych ocen ryzyka krytycznych łańcuchów dostaw, co Komisja planuje uczynić w kontekście sieci energetycznej i energii odnawialnej, w tym morskiej energii wiatrowej, po konsultacji z grupą współpracy ds. bezpieczeństwa sieci i informacji, ENISA oraz innymi odpowiednimi, zainteresowanymi stronami.

Istotnym działaniem Komisji w tym obszarze będzie także przedstawienie wniosku w sprawie aktu delegowanego w postaci kodeksu sieci dotyczącego aspektów cyberbezpieczeństwa w transgranicznych przepływach energii elektrycznej. W zakresie zwiększania bezpieczeństwa dostaw gazu, Komisja zamierza zaproponować z kolei akt delegowany w sprawie cyberbezpieczeństwa sieci gazowych i wodorowych.

Komisja w swoim planie wskazuje również, że przedkłada wniosek w sprawie zwiększenia cyberodporności infrastruktury krytycznej w priorytetowych sektorach, w tym energetycznym. Dotyczy on zharmonizowania podejścia do identyfikowania krytycznej infrastruktury energetycznej, wymiany informacji oraz zwiększania zdolności przewidywania i reagowania na wszelkiego rodzaju zakłócenia, a także redukcji szkód w razie ich wystąpienia. Oprócz tego, Komisja przyjęła wniosek ustawodawczy w sprawie aktu dotyczącego cyberodporności, który ustanawia zarówno zharmonizowane przepisy w zakresie cyberbezpieczeństwa, dotyczące wprowadzania do obrotu w Unii Europejskiej produktów zawierających elementy cyfrowe oraz obowiązek dochowania należytej staranności w odniesieniu do całego cyklu życia tych produktów, jak i przepisy dotyczące monitorowania i nadzoru rynku tych produktów.

Kontrola i optymalizacja zużycia energii przez produkty ICT, sieci telekomunikacyjne, ośrodki przetwarzania danych i kryptoaktywa

Komisja Europejska dostrzega istotną rolę produktów ICT w energetyce, zarówno jako elementów uczestniczących w tworzeniu infrastruktury energetycznej, jak i ogromnego źródła zużycia energii. Swoje działania w tym obszarze Komisja opiera o ramy rozporządzenia w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów.

Rozwiązania na rzecz optymalizacji zużycia energii przez produkty ICT, sieci telekomunikacyjne, ośrodki przetwarzania danych i kryptoaktywa:

Rozporządzenie w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów przewiduje m. in. stworzenie cyfrowych paszportów produktów, zawierających podstawowe informacje na ich temat, w tym ich właściwości energetyczne. Ponadto, Komisja zamierza opracować system etykietowania energetycznego komputerów,który uwzględni ich zastosowanie w celach takich jak praca biurowa, gaming czy też projektowanie graficzne.

W zakresie wykorzystania energii elektrycznej przez sieci telekomunikacyjne, Komisja planuje opracować wspólne wskaźniki pomiaru śladu środowiskowego takich usług. Realizacji tego zadania przyświeca założenie, że dzięki dostępowi do informacji na temat wpływu danego rodzaju produktów i usług na środowisko oraz zużycia przez nie energii, konsumenci będą mogli dokonywać bardziej świadomych i zgodnych z ich wartościami wyborów. Komisja zamierza także przeprowadzić społeczną kampanię informacyjną i uświadamiającą na temat odpowiedzialnego zużycia energii podczas codziennego funkcjonowania online.

Komisja Europejska zapowiada także ustanowienie do 2025 r. ,,Unijnego kodeksu postępowania na rzecz zrównoważonego rozwoju sieci telekomunikacyjnych”.

Innym rodzajem podmiotów, generujących duże zużycie energii, które uwzględnia w swoim planie Komisja, są ośrodki przetwarzania danych. Zobowiązuje się ona, że do 2025 r. wprowadzi system oznakowania ekologicznego dla takich ośrodków, opierając się przy tym na wymogach dotyczących monitorowania i sprawozdawczości w zakresie zużycia przez nie energii, zaproponowanych w przeglądzie dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej. Komisja rozważy także wprowadzenie etykiety energetycznej dla serwerów i produktów do przechowywania danych.

Komisja dostrzega także potencjał ośrodków przetwarzania danych jako źródła energii pochodzącej z wygenerowanego przez nie ciepła. Z tego powodu, będzie ona wspierać  taki sposób ich wykorzystania, zarówno w ramach zmienionej dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej oraz dyrektywy w sprawie energii odnawialnej, jak i poprzez wytyczne dla państw członkowskich odnośnie do ich krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu.

Innymi technologiami, których rosnący wpływ na zużycie energii podkreśla Komisja Europejska, są kryptoaktywa. W szczególności dotyczy to kryptowalut takich jak bitcoin, których wydobycie odbywa się przy użyciu mechanizmu tzw. kopania, czyli wytwarzania dowodu wykonania pracy (proof-of-work). Choć, jak zauważa Komisja, na terenie Unii Europejskiej odbywa się jedynie niewielka część globalnej działalności wydobywczej kryptowalut, to jednak konieczne jest podjęcie działań i współpracy międzynarodowej w celu rozwiązania problemu wysokiego zużycia energii i negatywnego wpływu na  środowisko przez te procesy.

Z tego powodu, Komisja planuje wspierać mechanizmy wytwarzania kryptowalut ,,przyjazne dla środowiska”, takie jak metoda konsensusu w oparciu o dowód stawki (proof-of-stake), którą niedawno zastosowała u siebie jedna z wiodących kryptowalut, Ethereum. Dzięki wykorzystaniu znacznie mniejszej mocy obliczeniowej, metoda ta pozwala na zmniejszenie zużycia energii o ponad 99%.

Oprócz tego, do 2025 r. Komisja opracuje sprawozdanie zawierające opis wpływu nowych technologii na rynku kryptoaktywów na środowisko i klimat, które będzie obejmować ocenę wariantów strategicznych mających ograniczać niekorzystny wpływ na klimat technologii stosowanych na rynku kryptoaktywów, w szczególności w odniesieniu do mechanizmów osiągania konsensusu. W planach Komisja ma także opracowanie etykiety efektywności energetycznej dla łańcuchów bloków.

Na poziomie zaś państw członkowskich, z uwagi na obecny kryzys energetyczny, Komisja wzywa do wdrożenia ukierunkowanych i proporcjonalnych środków mających na celu zmniejszenie zużycia energii elektrycznej przez wydobywających kryptoaktywa oraz likwidację ulg podatkowych i innych środków polityki fiskalnej dla takich podmiotów. Komisja podkreśla, że w przypadku konieczności zmniejszenia obciążeń systemów elektroenergetycznych, państwa członkowskie muszą być również gotowe do powstrzymania wydobycia kryptoaktywów.

Koordynacja podejścia do digitalizacji sektora energetyki w całej Unii Europejskiej

Jedną z idei przyświecających planowi Komisji Europejskiej jest to, że transformacja cyfrowa sektora energetyki powinna dokonywać się dzięki skoordynowanym pracom na poziomie zarówno unijnym, jak i krajowym, a także dzięki współpracy z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi.

Komisja wskazuje, że podstawowe znacznie ma w tym obszarze wykorzystanie przez państwa członkowskie synergii pomiędzy transformacją cyfrową a ekologiczną. Istotną rolę odgrywają przy tym takie instrumenty, jak krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu, krajowe plany działania na rzecz cyfrowej dekady, a także krajowe plany odbudowy i zwiększania odporności (RRP).

Komisja Europejska zamierza również aktywnie działać w obszarze tworzenia ekosystemów innowacji, zrzeszających podmioty działające na poziomie regionalnym, krajowym i unijnym. Jednym z takich działań będzie utworzenie platformy GEDI-EU, czyli „Zrzeszania innowatorów w dziedzinie energii i technologii cyfrowych z całej UE”.Będzie ona służyła do zapewnienia współpracy i wymiany najlepszych praktyk między europejskimi centrami innowacji cyfrowych oraz placówkami badawczymi i doświadczalnymi działającymi w obszarze sztucznej inteligencji z jednej, a unijną siecią innowatorów i instytucji badawczych w sektorze energetycznym z drugiej strony. Dodatkowo, platforma będzie ściśle współpracować z miastami jako beneficjentami, inwestorami i inkubatorami technologii cyfrowych w sektorze energetycznym.

Ponadto, Komisja planuje włączać elementy z dziedziny energetyki, digitalizacji i ekologii do partnerstw z państwami trzecimi, takimi jak państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Stany Zjednoczone, Japonia i Zjednoczone Królestwo oraz aktywnie uczestniczyć w wielostronnych forach międzynarodowych.

Komisja zapowiada także wsparcie finansowe dla szybszego wdrażania cyfrowych technologii energetycznych w ramach już funkcjonujących programów unijnych takich jak np.  ,,Horyzont Europa”. Oprócz tego, wzywa ona państwa członkowskie do podjęcia podobnych działań w zakresie wsparcia dla badań i innowacji na rzecz testowania i pilotażu technologii cyfrowych w sektorze energetycznym oraz promowania współpracy między sektorem cyfrowym i energetycznym.

Podsumowanie

• U podstaw planu transformacji cyfrowej sektora energetycznego, przedstawionego przez Komisję Europejską, leżą dwa ambitne cele: zwiększenia niezależności energetycznej Unii Europejskiej oraz walka z kryzysem klimatycznym.
• Do osiągnięcia celów niezbędne będą zarówno średnio-, jak i długoterminowe działania, angażujące wiele stron, takich jak społeczności, przedsiębiorstwa, organizacje międzynarodowe i państwa trzecie.
• Komisja określiła sześć obszarów w obszarze energetycznym wymagających transformacji.
• Komisja Europejska postuluje stworzenie europejskiej przestrzeni danych dotyczących energii i wdrożenie jej nie później niż do 2024 r., by zapewnić interoperacyjność wymiany danych na terenie UE.
• Komisja Europejska planuje wspierać rozwój inteligentnej i cyfrowej infrastruktury energetycznej, która będzie zdolna do wchodzenia w interakcję z wieloma podmiotami.
• Ważnym elementem transformacji cyfrowej w sektorze energetycznym jest zapewnienie konsumentom możliwości udziału w korzyściach, jakie z niej płyną.
• Jednym z kluczowych obszarów w zakresie transformacji sektora energetycznego jest podniesienie jego cyberbezpieczeństwa i odporności na zagrożenia fizyczne i w cyberprzestrzeni.
• Komisja określiła szereg rozwiązań, które mają wspierać zrównoważony rozwój sektora energetycznego, w tym cyfrowe paszporty produktów, czy etykiety energetyczne.
• Kluczowe dla KE pozostaje zapewnienie skoordynowanego podejścia do digitalizacji sektora energetyki na terenie całej Unii Europejskiej.