Międzynarodowe kryzysy ostatnich lat pokazały, jak dużą negatywną rolę w procesie destabilizacji społeczeństwa pełni dezinformacja. Od 2015 roku na forum unijnym obserwuje się znaczny wzrost zainteresowania problemem dezinformacji. 5 lipca 2022 roku Parlament Europejski przyjął akt o usługach cyfrowych (Digital Services Act – DSA)[1]. Jednym z głównych celów nowych regulacji jest przeciwdziałanie szerzeniu nielegalnych treści. Formalnie DSA zostanie uchwalony we wrześniu tego roku i wejdzie w życie 20 dni później. Wcześniej, 16 czerwca, Komisja Europejska przedstawiła nowy, udoskonalony Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji. Obie regulacje mają służyć jako unijny zestaw narzędzi do walki z dezinformacją w Internecie. Również w Polsce podejmowane są działania o charakterze legislacyjnym mające przeciwdziałać temu zjawisku.
Tło regulacji
Intensyfikację działań wymierzonych w problem dezinformacji na polu UE można zauważyć od 2015 roku, kiedy to powołano grupę zadaniową East StratCom w celu przeciwdziałania wzmagającym się rosyjskim kampaniom dezinformacyjnym. W następnych latach m.in. opublikowano zalecenie Komisji w sprawie działań na rzecz skutecznego zwalczania nielegalnych treści w Internecie (2018), opracowano pierwszą wersję Kodeksu postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji (2018), opracowano plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji (2018), zainaugurowano system wczesnego ostrzegania przed dezinformacją (2019), uruchomiono program monitorowania dezinformacji dotyczącej COVID-19 (2020) oraz opracowano europejski plan działania na rzecz demokracji (2020)[2].
W ramach monitorowania dezinformacji dotyczącej COVID-19, sygnatariusze Kodeksu postępowania w sprawie zwalczania dezinformacji sprawozdawali Komisji działania podjęte w celu ograniczenia szerzenia się nieprawdziwych informacji dotyczących koronawirusa i szczepionek.
Akt o usługach cyfrowych
W motywach aktu o usługach cyfrowych wskazano, że dezinformacja w sposób realny i przewidywalny wpływa negatywnie na zdrowie i bezpieczeństwo publiczne, dyskurs obywatelski, udział w życiu politycznym oraz równość. Uwzględniono także negatywny wpływ dezinformacji, m.in. wykorzystywania botów i fałszywych kont do tworzenia nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji, na odbiorców podatnych na zagrożenia, takich jak dzieci.
Obowiązki wprowadzane przez DSA są proporcjonalne do charakteru usług i liczby użytkowników, dlatego bardzo duże platformy i wyszukiwarki (powyżej 45 mln aktywnych użytkowników) będą podlegały surowszym wymogom. Nadzór nad nimi w tym zakresie sprawowała będzie Komisja Europejska we współpracy z państwami członkowskimi. Podmioty te będą musiały analizować i opracowywać sposoby zmniejszania ryzyka, jakie stwarzają, w tym w zakresie nielegalnych treści i manipulowania ich usługami mającego wpływ na procesy demokratyczne i bezpieczeństwo publiczne.
W trakcie prac nad wnioskiem Komisji ws. wprowadzenia DSA, dodano do rozporządzenia mechanizm reagowania kryzysowego, uruchamiany przez Komisję na wniosek komitetu koordynatorów krajowych. Umożliwi on analizę wpływu bardzo dużych wyszukiwarek i platform na dany kryzys (np. wojnę) oraz podejmowanie decyzji o wdrożeniu odpowiednich środków[3]. Podmioty te będą również zobowiązane do usuwania nielegalnych treści niezwłocznie po ich zgłoszeniu.
Ustawa o wolności słowa w internetowych serwisach społecznościowych
Naprzeciw wyzwaniom związanym z dezinformacją wystąpiło również Ministerstwo Sprawiedliwości, prezentując projekt ustawy o ochronie wolności słowa w internetowych serwisach społecznościowych. Propozycja uregulowania tej materii pojawiła się jeszcze przed wzmożeniem akcji dezinformacyjnych związanych z wojną na Ukrainie, bo zapowiedziana została przez Ministra Sprawiedliwości w grudniu 2020, kiedy prace nad ostatecznym kształtem DSA jeszcze trwały. Ostatnia wersja projektu datowana jest na 3 stycznia 2022 roku, podczas gdy Parlament Europejski i Rada osiągnęły porozumienie co do DSA dopiero późną wiosną.
Poza koniecznością obrony przed „fake newsami”, w komunikacie rządowym wymieniona została konieczność regulacji ingerencji przed „ideologicznymi zapędami cenzorskimi” moderatorów mediów społecznościowych[4]. Jak zaznaczył wiceminister Sebastian Kaleta przywołany w komunikacie opublikowanym po przedstawieniu aktualnej wersji propozycji, „projekt Ministerstwa Sprawiedliwości, w przeciwieństwie do rozwiązań przygotowanych przez instytucje unijne, nie pozwala na cenzurowanie treści przez wielkie korporacje medialne. Takie jak Facebook, który coraz głębiej ingeruje w debatę publiczną”[5]. Nie jest do końca jasne, czy projekt wobec tego zostanie dostosowany do DSA, skoro wyraźną intencją projektodawcy było uregulowanie ograniczeń w mediach społecznościowych w nieco inny sposób.
Cel proponowanej ustawy wyrażony został w jej preambule – „Uznając szczególną wartość konstytucyjną wolności słowa, w celu wzmocnienia jej roli w poszukiwaniu prawdy, funkcjonowaniu demokratycznego państwa, poszanowaniu zasady wolności wypowiedzi i godności człowieka, uchwala się niniejszą ustawę.”. Projekt zakłada:
- utworzenie Rady Wolności Słowa, z wybieranym przez Sejm składem, stojącej „na straży przestrzegania przez usługodawców wolności do wyrażania poglądów, pozyskiwania informacji, rozpowszechniania informacji, wyrażania przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych oraz wolności komunikowania się.”,
- wyznaczenie, przez organy takie jak Główny Inspektor Sanitarny, Komisja Nadzoru Finansowego czy Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego „zaufanych podmiotów sygnalizujących”, których zadaniem będzie przeciwdziałanie dezinformacji rozpowszechnianej za pośrednictwem internetowych serwisów społecznościowych,
- zarządzanie przez usługodawców (media społecznościowe) zgłoszeniami treści bezprawnych i ograniczanie dostęp do treści lub profilu użytkownika, który daną treść zamieścił, oraz rozpatrywanie reklamacji na czynności podjęte na skutek zgłoszenia, a następnie sprawozdawanie się z administrowania zgłoszeniami i reklamacjami. Sprawozdania mają być zamieszczane nie tylko na stronie danego serwisu, ale również stronie BIP Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
- możliwość wniesienia skargi przez użytkownika (albo zaufany podmiot sygnalizujący) niezadowolonego ze sposobu rozpatrzenia reklamacji, do Rady Wolności Słowa, która wyda decyzję w tej materii wiążącą dla stron. W niektórych wypadkach możliwe będzie zaskarżenie decyzji Rady do sądu.
- wprowadzenie (przez modyfikację Kodeksu postępowania cywilnego) nowego rodzaju procedury – postępowania odrębnego o ochronę dóbr osobistych przeciwko osobom o nieustalonej tożsamości. Zakłada ona aktywny udział serwisów, polegający na przekazaniu danych pozwalających na ustalenie tożsamości użytkownika, który naruszy dobra osobiste skarżącego.
Za niedostosowanie się do nowych obowiązków projektodawca przewiduje surowe kary – do 50 mln zł.
Podsumowanie
- Polska podlega wpływom dwóch ustawodawstw – unijnego i krajowego. Znajdująca się w rządowym procesie legislacyjnym ustawa o ochronie wolności słowa w internetowych serwisach społecznościowych prezentuje inne podejście do problemu przeciwdziałania dezinformacji w porównaniu do unijnej koncepcji opisanej w DSA.
- Akt o usługach cyfrowych wprowadzi mechanizmy służące do walki z dezinformacją i nielegalnymi treściami.
- Projekt ustawy o wolności słowa w internetowych serwisach społecznościowych zakłada utworzenie Rady Wolności Słowa, funkcji zaufanego podmiotu sygnalizującego, procedury zaskarżania rozstrzygnięć dotyczących moderacji treści w mediach społecznościowych oraz dodanie do procesu cywilnego nowego typu postępowania odrębnego: o ochronę dóbr osobistych przeciwko osobom o nieustalonej tożsamości.
[1] Na podstawie wniosku Komisji Europejskiej o przyjęcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jednolitego rynku usług cyfrowych (akt o usługach cyfrowych) i zmieniającego dyrektywę 2000/31//WE.
[2] Oś czasu najważniejszych wydarzeń związanych z przeciwdziałaniem dezinformacji na polu unijnym dostępna pod tym linkiem.
[3] Komunikat Rady Unii Europejskiej z dnia 23.04.2022, zaktualizowany 15.06.2022: https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2022/04/23/digital-services-act-council-and-european-parliament-reach-deal-on-a-safer-online-space/
[4] https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/przelomowa-ustawa-o-ochronie-wolnosci-slowa-w-internecie
[5] https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/ochrona-wolnosci-slowa-uzytkownikow-serwisow-spolecznosciowych2