Fałszywe wiadomości wywierają negatywny wpływ na emocje, rozumowanie i zachowanie człowieka poprzez kreowanie nieprawdziwego obrazu rzeczywistości. Mimo, że dezinformacja nie jest zjawiskiem nowym, to rozwój Internetu i serwisów społecznościowych umożliwił manipulowanie opinią publiczną na niespotykaną dotąd skalę.
Twórcy fałszywych informacji wykorzystują pewne niedoskonałości ludzkiego umysłu, mechanizmy wywierania wpływu i inne zjawiska opisane w psychologii, do osiągania celów politycznych, finansowych, ideologicznych bądź wizerunkowych. Zrozumienie psychologicznych aspektów wpływu fałszywych wiadomości na człowieka jest pierwszym krokiem do budowy społecznej odporności na dezinformację.
Problematyka fałszywych wiadomości w psychologii
Problem szeroko rozumianego wpływu fałszywych wiadomości na umysł, emocje i zachowanie człowieka jest przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin psychologii[1]. Mimo licznych badań, mających na celu zrozumienie tego zjawiska, naukowcom wciąż nie udało się opracować powszechnie akceptowalnego modelu teoretycznego, który integrowałby współczesną wiedzę na temat oddziaływania dezinformacji na jednostki i grupy społeczne. Równocześnie opisane przez psychologów poznawczych mechanizmy przetwarzania informacji są wykorzystywane, do tworzenia algorytmów identyfikujących fakty[2]. Cennych informacji dotyczących wywierania wpływu i kształtowania postaw wobec istotnych społecznie problemów, takich jak szczepienia, konflikty etniczne, aborcja czy terroryzm dostarczają także wyniki badań psychologów społecznych. Inny kierunek badań rozwijają psychologowie osobowości[3], którzy koncentrują się na identyfikowaniu względnie stałych cech czy też psychicznych właściwości człowieka odpowiedzialnych za podatność i odporność na dezinformację[4],[5]. Ciekawą optykę prezentuje również psycholingwistyka, zajmująca się badaniem psychologicznych podstaw języka w kontekście fałszywych wiadomości. Warto także zwrócić uwagę na stosunkowo nową, bo liczącą niespełna 20 lat subdyscyplinę, jaką jest cyberpsychologia[6]. Ta dynamicznie rozwijająca się nauka, która integruje osiągnięcia tradycyjnej psychologii i nauk społecznych, wyznacza nowy kierunek badań nad fałszywymi informacjami w kontekście nowych technologii.
Wpływ społeczny, procesy poznawcze i fałszywe wiadomości
Wpływ społeczny to pojęcie wprowadzone do psychologii przez B. Latane w 1981 roku. Termin ten określa jakąkolwiek zmianę uczuć, myśli lub zachowania, wywołaną rzeczywistą albo wyobrażaną obecnością innych ludzi[7]. Wpływ społeczny, będący jednym z najważniejszych zjawisk społecznych[8], może być wywierany zarówno świadomie, jak i nieświadomie, a osoby mu ulegające mogą w ogóle nie zdawać sobie z tego sprawy. Słynne badania S. Ascha z 1956 r. dotyczące konformizmu[9] udowodniły, zaskakująco dużą siłę wpływu społecznego na ludzkie zachowanie. Badanie polegało na przeprowadzeniu serii eksperymentów. Na jednej tablicy badanym przedstawiono trzy odcinki różnej długości. Ich zadaniem było zdecydowanie, który z nich odpowiadał długością odcinkowi przedstawionemu na drugiej tablicy. Badani z grupy kontrolnej, którzy wykonywali zadanie samodzielnie, w 95% przypadków prawidłowo wskazali pary odcinków równej długości. Co ciekawe, osoby z grupy eksperymentalnej, które rozwiązywały te same zadania w towarzystwie innych osób, wypadły znacznie poniżej oczekiwań – aż 76% uczestników badania przynajmniej raz błędnie wskazało odcinki równej długości. To z pozoru proste zadanie zostało jednak celowo skomplikowane przez S. Ascha, który przed eksperymentem poprosił część badanych o podawanie błędnych rozwiązań, aby sprawdzić czy opinia większości wpłynie na decyzje jednostki. Opisany eksperyment potwierdził istnienie konformistycznej postawy człowieka, czyli tendencji do zmiany zachowań, opinii i poglądów pod wpływem innych ludzi.
Według C. Stephan naturalna tendencja do ulegania wpływowi społecznemu wynika z potrzeby przynależności i akceptacji, a samo pragnienie akceptacji ze strony grupy rówieśniczej, rodziny czy współpracowników jest czynnikiem motywującym do zmiany zachowania. Skutkiem przyjęcia takiej postawy jest np. akceptowanie informacji niezgodnych z własnymi przekonaniami czy też zmiana wcześniejszych postanowień z obawy przed dezaprobatą innych osób. Taka postawa może wynikać z lęku przed odrzuceniem, stygmatyzacją czy też wykluczeniem ze społeczności[10]. Alternatywnym wyjaśnieniem jest tendencja do ulegania wpływowi społecznemu w sytuacjach niepewnych lub nieznanych, w których dana jednostka nie ma wystarczającej wiedzy do podjęcia decyzji lub nie jest przekonana do rzetelności posiadanych informacji. Przejawem wpływu społecznego w takiej sytuacji jest pewnego rodzaju naśladownictwo i traktowanie aktywności innych ludzi, jako źródła informacji. Zdaniem profesora D. Dolińskiego skłonność do powtarzania czy przejmowania zachowań i poglądów innych ludzi jest jedną z najbardziej charakterystycznych właściwości człowieka[11].
Człowiek pozostaje istotą społeczną podatną na wpływ innych ludzi również w cyberprzestrzeni. Rozwój nowych technologii i Internetu umożliwił wykorzystanie tego zjawiska na niespotykaną dotąd skalę. Przykładem wpływu społecznego w Internecie jest bezrefleksyjne udostępniane fałszywych wiadomości przez użytkowników portali społecznościowych, tylko dlatego, że wcześniej zrobiły to znane osoby lub autorytety w danej dziedzinie. Rozpowszechnianie fałszywych informacji może być również efektem wpływu grupy rówieśniczej, rodziny i społeczności internetowej. Członkowie każdej z wymienionych grup mogą rozpowszechniać tzw. fake newsy np. w serwisach społecznościowych i swoim zachowaniem wpływać na postawy, opinie i zachowanie innych członków grupy.
Zdaniem profesor Anne Britt z wydziału psychologii Northem Illinois University fake newsy rozpowszechniane w Internecie są znacznie poważniejszym problemem, niż sądzimy[12]. Fałszywe wiadomości wpływają na szereg czynności psychicznych zwanych procesami poznawczymi, które umożliwiają człowiekowi odbieranie bodźców z otoczenia, zapamiętywanie, wnioskowanie, komunikowanie się, podejmowanie decyzji, a ostatecznie – zachowanie[13]. Tego typu treści manipulują procesami poznawczymi odbiorców, powodując realne zmiany w postrzeganiu rzeczywistości, kształtowaniu postaw i procesie decyzyjnym.
Przykładem negatywnego wpływu fake newsów jest działalność ruchu antyszczepionkowego, którego przedstawiciele rozpowszechniają informacje o związku przyczynowo-skutkowym pomiędzy występowaniem autyzmu, a niektórymi szczepieniami. Mimo że badanie opisujące ten związek zostało sfałszowane[14], wciąż nie brakuje osób, które wierzą w jego wyniki. Konsekwencją jest obserwowany w ostatnich latach spadek zaufania do bezpieczeństwa szczepień i wzrost zagrożenia epidemią[15].
Co ciekawe, efekt wpływu fałszywych wiadomości na pamięć i proces podejmowania decyzji jest zauważalny nawet wtedy, gdy odbiorca zrozumie, że informacja, którą wcześniej uznał za prawdziwą, jest fałszywa[16]. Zjawisko to jest znane w psychologii jako continued-influence effect (CIE)[17] i opiera się na założeniu, że pamięć długotrwała przechowuje informacje niezależnie od tego czy są one prawdziwe, czy też nie. Co więcej, funkcjonowanie ludzkiej pamięci dalekie jest od sposobu działania „czarnej skrzynki”, która dokładnie rejestruje, a następnie odtwarza informacje. Coraz więcej badań potwierdza, że pamięć jest pewnego rodzaju procesem umysłowym (re)konstruowania wspomnień podatnym na zniekształcenia[18]. Oznacza to, że wspomnienia o pewnych wydarzeniach mogą zostać zmienione na skutek dezinformacji, której źródłem są plotki, pomówienia, teorie spiskowe, propaganda czy fałszywe wiadomości bezpośrednio odnoszące się do przechowywanych w pamięci wydarzeń.
Czynnikiem, który istotnie wpływa na poziom utrwalenia informacji w pamięci, są silne emocje. Liczne wyniki badań wykazały, że fałszywe wiadomości, które wzbudzają u odbiorców uczucie gniewu, strachu czy empatii, pogłębiają wiarę w fałszywy przekaz, są lepiej zapamiętywane i chętniej rozpowszechniane w Internecie[19][20]. Przykład ruchu antyszczepionkowego, choć w pewnym uproszczeniu, obrazuje złożoną istotę wpływu fałszywych wiadomości na otaczającą rzeczywistość i funkcjonowanie jednostek. Możemy tu zaobserwować czynniki, takie jak wyzwalanie silnych emocji i konfliktów, podważanie zaufania do odkryć naukowych i instytucji, polaryzacja poglądów, rozpowszechnianie teorii spiskowych czy zniechęcanie do szczepień.
Stres informacyjny i zbyt duża liczba informacji
Internet staje się nieodłączną częścią ludzkiego życia i coraz ważniejszym źródłem pozyskiwania oraz wymiany informacji[21]. Jak wynika z badania Eurobarometru Europeans’ attitudes towards Internet security opublikowanego w marcu 2019 r., 62% internautów regularnie używa mediów społecznościowych, a dla 69% badanych Internet jest źródłem informacji o bieżących wydarzeniach[22]. Powszechny dostęp do Internetu i mediów społecznościowych spowodował lawinowy przyrost informacji, których internauci nie są w stanie właściwie interpretować. Dotyczy to również fałszywych wiadomości, których zidentyfikowanie staje się jeszcze trudniejsze.
Zdaniem M. Ledzińskiej żyjemy w społeczeństwie, które doświadcza specyficznej formy wewnętrznego dyskomfortu określonego mianem „stresu informacyjnego”[23]. Nadmiar informacji, których nie jesteśmy w stanie przetworzyć (również tych fałszywych), wywołuje stan umysłowej dezorientacji i poczucie frustracji. W obliczu rosnącej liczby fałszywych informacji w Internecie proces ich spostrzegania i przetwarzania wymaga coraz większego wysiłku poznawczego. Wielu internautów nie chce poświęcać czasu na identyfikowanie fake newsów lub nie ma wystarczająco rozwiniętych umiejętności poznawczych, aby to robić. Pozornie problem ten może wynikać z lenistwa, ale w istocie jest bardziej złożony.
Jak podkreślają G. Gigerenzer[24] czy E. Emmer[25], naturalną tendencją ludzkiego umysłu jest oszczędność poznawcza. Zjawisko to polega na angażowaniu minimalnej ilości zasobów poznawczych do osiągnięcia wyznaczonego celu. Strategia ta zazwyczaj sprawdza się przy braku dostępności lub nadmiarze informacji, których przeanalizowanie przekracza możliwości umysłu. Przykładem jest osoba, która zobaczyła na profilu społecznościowym swojego znajomego informację o samobójczej śmierci brata znanego polityka. Internauta chce zweryfikować tą wiadomość. Po wpisaniu w wyszukiwarkę słów kluczowych natychmiast otrzyma wiele wyników, które mogą pochodzić z niewiarygodnych źródeł. Mimo że informacja jest fałszywa, to już sama jej obecność w wynikach wyszukiwania, na forach internetowych czy w serwisach społecznościowych utwierdza internautę w przekonaniu, że informacja jest lub może być prawdziwa.
Niebezpieczeństwo całej sytuacji polega na bezkrytycznym przyjmowaniu informacji dostępnych w Internecie za prawdę i dalszym ich rozpowszechnianiu. Jak wynika z raportu NASK PBS „Bezpieczne wybory – Badanie opinii o (dez)informacji w sieci”, w ciągu 6 miesięcy poprzedzających badanie wiarygodność informacji zamieszczonych w Internecie sprawdziło 41,6% badanych. Oznacza to, że blisko 6 na 10 internautów przez pół roku nie zweryfikowało czy informacje, które czytają, są prawdziwe. Tymczasem biorąc pod uwagę dużą skalę problemu fałszywych wiadomości, jest niemal pewne, że zetknęli się w tym czasie z wieloma fake newsami.
Wrodzona trudność w rozpoznawaniu fake newsów i rozumowanie motywowane
Okazuje się, że człowiek nie posiada dobrze rozwiniętej umiejętności wykrywania nieprawdziwych informacji lub kłamstwa. Podczas weryfikacji wiadomości równie dobrze mógłby zdać się na rzut monetą. Badania prowadzone od lat 70. ubiegłego wieku wykazały, że nasza skuteczność rozpoznawania kłamstwa utrzymuje się na poziomie 54%[26]. Oznacza to, że przeciętna osoba jest w stanie zidentyfikować przynajmniej 5 spośród 10 fałszywych wiadomości. A zatem prawie połowa fake newsów pozostaje nierozpoznana, może być dalej rozpowszechniania i wywiera wpływ na kolejnych odbiorców.
Dlaczego rozpoznawanie fałszywych wiadomości jest takie trudne? Zdaniem D. Gilbert z University of Texas z Austin ludzki umysł ma tendencję do szybkiego przetwarzania informacji odbieranych z otoczenia i niemal automatycznego uznawania ich za prawdę. Dopiero w późniejszym etapie analizy, podejmując wysiłek poznawczy, decyduje, czy dana informacja jest prawdziwa czy fałszywa[27]. Oszuści sprytnie wykorzystują tę właściwość umysłu i tworzą fake newsy, które do złudzenia przypominają prasowe wiadomości. To pozorne podobieństwo do rzetelnych materiałów oraz odniesienia do autentycznych wydarzeń często są wystarczającymi argumentami, żeby internauci uznali daną informację za prawdziwą.
Kolejnym czynnikiem powodującym, że ulegamy fałszywym wiadomościom jest rozumowanie motywowane (ang. motivated reasoning). Jest to koncepcja teoretyczna, która zajmuje szczególne miejsce w psychologii i naukach politycznych. Koncepcja rozwijana od połowy XX wieku przez L. Festingera, F. Heidera i M. Erdelyi opisuje wpływ motywacji na procesy poznawcze odpowiedzialne m.in. za ocenę informacji, kształtowanie postaw i podejmowanie decyzji[28],[29],[30]. Rozumowanie motywowane prowadzi do akceptowania i poszukiwania informacji, które potwierdzają wcześniejsze przekonania, przy jednoczesnym ignorowaniu alternatywnych wyjaśnień[31]. Konsekwencją tego mechanizmu w kontekście fałszywych wiadomości jest np. selektywne przetwarzanie i zapamiętywanie informacji, wzmacnianie stronniczości oraz polaryzacja poglądów. Przykładem jest osoba stosująca dietę wegetariańską, która akceptuje wyłącznie informacje zachwalające prozdrowotny wpływ takiego sposobu odżywiania na organizm i odrzuca wszelkie informacje na temat ewentualnych mankamentów tej diety. Taka osoba może również podważać rzetelne badania naukowe, zarzucając ich autorom stronniczość, niekompetencję, korupcję lub złą wolę. U podstaw tej tendencji leży naturalna potrzeba otrzymywania przez umysł informacji, które harmonizują z już istniejącymi poglądami i przekonaniami. Wstępne przekonanie, dotyczące treści fałszywych informacji, ma istotny wpływ na sposób ich przetwarzania. Uznawanie fałszywych wiadomości za prawdę ma negatywne, a często także katastrofalne konsekwencje dla procesu decyzyjnego i codziennego życia.
Należy również podkreślić, że fora i portale społecznościowe umożliwiają tworzenie grup użytkowników o podobnych poglądach, które przyczyniają się do wzmacniania wartości wyznawanych przez członków grupy i mogą wpływać na opinię publiczną. Przykładem są osoby, które pod wpływem fałszywych wiadomości o charakterze (pseudo)naukowym lub ideologicznym, dołączyły do grup w serwisach społecznościowych. Zdaniem profesora psychologii U. Eckera z University of Western Australia ludzie są w stanie zaakceptować nierzetelne lub niewiarygodne informacje pod warunkiem, że pozwolą one lepiej rozumieć otaczającą ich rzeczywistość[32].
Podsumowanie
Szeroko rozumiany wpływ fałszywych wiadomości na funkcjonowanie człowieka jest przedmiotem szczególnego zainteresowania różnych dziedzin psychologii. Wyniki badań współczesnych psychologów dostarczają cennych informacji, które pozwalają coraz lepiej rozumieć to zagadnienie. Wśród poznanych zjawisk i mechanizmów, odnoszących się do rozpowszechniania fałszywych informacji w Internecie, wymienia się: zjawisko wpływu społecznego, postawę konformistyczną, rozumowanie motywowane, stres informacyjny oraz liczne zniekształcenia poznawcze, które zaburzają obiektywne rozumowanie.
Człowiek pozostaje istotą społeczną również w cyberprzestrzeni. W obliczu narastającego problemu, jakim jest masowe rozpowszechnianie fałszywych wiadomości w Internecie, zasadne jest tworzenie kampanii edukacyjnych na temat doskonalenia metod analitycznego myślenia i poznawania psychologicznych aspektów dezinformacji, a także prowadzenie systematycznych badań, mających na celu lepsze zrozumienie tego zjawiska.
Artykuł jest częścią raportu Zjawisko dezinformacji w dobie rewolucji cyfrowej. Państwo. Społeczeństwo. Polityka. Biznes. który został opracowany przez zespół CyberPolicy we współpracy z Biurem Bezpieczeństwa Narodowego, Ministerstwem Obrony Narodowej, Ministerstwem Spraw zagranicznych, Rządowym Centrum Bezpieczeństwa, Urzędem Ochrony Danych Osobowych, Krajową Radą Radiofonii i Telewizji, Ośrodkiem Studiów Wschodnich, Akademią Sztuki Wojennej oraz PIB NASK – CERT Polska, Dyżurnet oraz Dział Edukacji Cyfrowej.
Pełny raport dostępny jest TUTAJ
[1] Chanm M. P. S., Jones C. R., Hall Jamieson, K., & Albarracin D. (2017). Debunking: A meta-analysis of the psychological efficacy of messages countering misinformation. Psychological science, 28(11), 1531-1546.
[2] Ko H., Hong J. Y., Kim, S., Mesicek L., & Na I. S. (2019). Human-machine interaction: A case study on fake news detection using a backtracking based on a cognitive system. Cognitive Systems Research, 55, 77-81.
[3] Zhu B., Chen C., Loftus E. F., Lin C., He Q., Chen C., … & Dong, Q. (2010). Individual differences in false memory from misinformation: Personality characteristics and their interactions with cognitive abilities. Personality and Individual Differences, 48(8), 889-894.
[4] Frenda S.J., Nichols R.M., Loftus E.F. Current Issues and Advances in Misinformation Research. Current Directions in Psychological Science. 2011. Vol. 20, no. 1, 2023.
[5] Zhu B., Chen C., Loftus E. F., Lin C., He Q., Chen C., … & Dong Q. (2010). Individual differences in false memory from misinformation: Personality characteristics and their interactions with cognitive abilities. Personality and Individual Differences, 48(8), 889-894.
[6] Gordo-López Á. J., & Parker I. (Eds.). (1999). Cyberpsychology. Taylor & Francis.
[7] Latané B. (1981), The psychology of social impact. „American Psychologist” 36, 343-356.
[8] Grzelak J., Nowak A., Wpływ społeczny. W: J. Strelau (Red.) Podręcznik Psychologii, Warszawa, PWN 2000
[9] Asch S. E., (1956). Studies of independence and conformity: I. A minority of one against a unanimous majority. Psychological Monographs: General and Applied, 70(9), 1-70.
10 Stephan, W. (1999). Stephan C. Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji: Przekład M. Kacmajor. Gdansk: GWP.
[11] Doliński, D. (2002). Wpływ społeczny a jakość życia.
[12] Britt, M. A., Rouet, J. F., Blaum, D., & Millis, K. (2019). A Reasoned Approach to Dealing With Fake News. Policy Insights from the Behavioral and Brain Sciences, 6(1), 94-101.
[13] Strelau J. Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdański: GWP; 2000.
[14] Johnson H. M., & Seifert, C. M. (1994). Sources of the continued influence effect: When misinformation in memory affects later inferences. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 20(6), 1420.
[15] Hotez P. J. (2016). Texas and its measles epidemics. PLoS Medicine, 13(10), 1–5.
[16] Ecker U. K., Hogan J. L., & Lewandowsky, S. (2017). Reminders and repetition of misinformation: Helping or hindering its retraction?. Journal of Applied Research in Memory and Cognition, 6(2), 185-192.
[17] Lewandowsky S., Ecker U. K. H., Seifert C. M., Schwarz N., & Cook J. (2012). Misinformation and its correction: Continued influence and successful debiasing. Psychological Science in the Public Interest, 13, 106-131.
[18] Van Damme I., & Smets K. (2014). The power of emotion versus the power of suggestion: Memory for emotional events in the misinformation paradigm. Emotion, 14, 310–320. doi:10.1037/a0034629
[19] Vosoughi S, Roy D, Aral S. (2018) The spread of true and false news online. Science. 2018 Mar 9; 359(6380):1146-1151.
[20] Milkman KL, Berger J. (2014) The science of sharing and the sharing of science, Proc Natl Acad Sci U S A. 2014 Sep 16; 111 Suppl 4():13642-9.
[21] Bondielli A., & Marcelloni F. (2019). A survey on fake news and rumour detection techniques. Information Sciences, 497, 38-55.
[22] Special Eurobarometer 480, Report Europeans” attitudes towards Internet security, https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/index.cfm/Survey/getSurveyDetail/search/internet/surveyKy/2207, dostęp: 10.07.2019r.
[23] Ledzińska M. (2009). Człowiek współczesny w obliczu stresu informacyjnego. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
[24] Gigerenzer G., Goldstein D. (1996), Reasoning the fast and frugal way: Models of bounded rationality, Psychological Review, 103, s. 650–669.
[25] Ermer E., Cosmides L., Tooby J. (2008), Relative status regulates risky decision making about resources in men: Evidence for the co-evolution of motivation and cognition, Evolution and Human Behaviour, 29, s. 106–118.
[26] Rubin V. L. (2010). On deception and deception detection: Content analysis of computer-mediated stated beliefs. In Proceedings of the 73rd ASIS&T Annual Meeting on Navigating Streams in an Information Ecosystem-Volume 47 (p. 32). American Society for Information Science.
[27] Gilbert D. T., Tafarodi R. W., & Malone P. S. (1993). You can’t not believe everything you read. Journal of personality and social psychology, 65(2), 221.
[28] Festinger L. (1962). A theory of cognitive dissonance (Vol. 2). Stanford university press.
[29] Tetlock P. E., & Levi A. (1982). Attribution bias: On the inconclusiveness of the cognition-motivation debate. Journal of Experimental Social Psychology, 18(1), 68-88.
[30] Kruglanski A. W. (1989). The psychology of being” right”: The problem of accuracy in social perception and cognition. Psychological Bulletin, 106(3), 395.
[31] Tayler W.B., (2010), The balanced scorecard as a strategy-evaluation tool: the effects of implementation involvement and a causal-chain focus, “The Accounting Review”, 85(3).
[32] Ecker U. K. (2017). Why rebuttals may not work: the psychology of misinformation. Media Asia, 44(2), 79-87.